Seri makalemizin 4. bölümünde Türk-İslam Medeniyeti döneminde bilim ve felsefeye yapılan katkılar üzerinde duracağız. Sadece bu katkıların varlığının Avrupa'dan önce olması bile her şeyi anlatmaktadır.
Türk-İslam bilim adamları daha önce de kısaca belirttiğimiz alanlarda çalışmalarda bulunmuştur. Söz konusu araştırmalar Avrupalılar tarafından ender olarak iktibas edilerek, çoğunlukla kopya edilerek, bazen de ilham alınarak yararlanılan ve Avrupa’ya nakledilen çalışmalardır.
Türk-İslam bilim adamları daha önce de kısaca belirttiğimiz alanlarda çalışmalarda bulunmuştur. Söz konusu araştırmalar Avrupalılar tarafından ender olarak iktibas edilerek, çoğunlukla kopya edilerek, bazen de ilham alınarak yararlanılan ve Avrupa’ya nakledilen çalışmalardır.
Biz, bu nakillerden bazılarını bilim ve felsefe başlıkları altında çeşitli bilim adamı ve filozofların çalışmaları açısından ele almak istiyoruz:
A. Türk-İslam Biliminin Batıya Etkisi
· Harezmi’nin 1. ve 2. Dereceden denklemlerin çözümü, miras hesabı, binom çarpımlarını da içeren ‘’el-Cebr ve ‘l-Mukabele adlı eseri ‘’Algebra’’ adı ile Latince’ye çevrilmiş ve batıda Cebir bilimi doğmuştur.
Harezmi’nin ‘’desimal’’(10 tabanlı’’) sistemi tanıttığı ‘’Hisabu’l-Hind’’(Hint Hesabı) adlı eserinin Latince’ye çevrilmesi ile Batılılar 10 tabanlı sistemi öğrenmişlerdir.
Harezmi’nin ismini Lantinceleştirilmek sureti ile Avrupa’da ‘’Algoritmus’’ olarak anılmış ve hesap anlamında algoritma olarak da kullanılmıştır.
· Ömer Hayyam’ın icat ettiği Celali takvimi, batıda Gregoryan takvimi olarak kullanılmıştır.
Ömer Hayyam’ın geometri üzerindeki çalışmaları da batıda etkili olmuştur.
Ömer Hayyam cebir üzerinde çalışmış ve üç bilinmeyenli denklemleri çözmüştür.
· Nasireddin Tusi’nin yer merkezli sistemi eleştirmesi Kopernik’in çalışmalarına yol açmıştır.
Nasireddin Tusi’nin Öklid karşıtlığı Labochivski ve Riemann’a öncülük etmiştir.
Nasireddin Tusi’nin Trigonometri’yi Astronomi’den ayırması daha sonra batıda uygulanmıştır.
Nasireddin Tusi ‘’sinüs’’ teoremini bulmuştur.
· Battani’nin uzay trigonometrisini kurmasını batı taklit etmiştir.
· Biruni’nin gözlem, deney ve tümevarıma dayanan bilimsel yöntemi günümüz bilim anlayışını doğurmuş F. Bacon, Newton ve diğerlerinin yolunu açmıştır.
Biruni’nin ‘’Nütasyon’’ (‘’Enlem değişimi’’)’u bulması Bradley’den 700 yıl öncedir.
Biruni ay tutulmasını açıklamıştır.
Biruni’nin cisimlerin özgül ağırlığını belirleyen Piknometre’yi icadı batılılardan çok öncedir.
Biruni’nin El Kindi gibi, genleşme kanununu bulması da batılılardan çok öncedir.
Biruni optik üzerinde çalışmıştır.
Biruni tarih ve kültür tarihi üzerinde çalışmalarda bulunmuştur.
Biruni eczacılık alanında çalışmıştır.
Biruni matematik üzerine çalışmıştır.
· Uluğ Bey’in asronomi üzerine yazdığı ‘’Uluğ Bey Zici’’ adlı eserinde verdiği bilgilerin aynısına Laplace’nin eserinde rastlanmıştır.
Uluğ Bey meridyen kadranını bulmuştur.
· Farabi’nin doğanın boşluktan sakınması fikri Roger Bacon’u etkilemiştir.
Farabi’nin ismi Latinceleştirilmek sureti ile Avrupa’da ‘’Alfarabius’’ olarak anılmıştır.
Farabi’nin Organonu 6 kitaptan 9’a çıkarması Matık bilimi açısından o’nu insanlığın 2. hocası konumuna getirmiştir.
Farabi’nin çağında toplumsal tabakalaşma, hareketlilik, çözülme, devlet ve toplum tasnifi, devletin oluşumu ile ilgili olarak ileri sürdüğü organizma ve coğrafya nazariyeleri ile iş bölümü gibi kavramlar da oldukça ilgi çekicidir.
· İbn Sina’nın ‘’el Kanun fit-Tıp’’ ve ‘’el-Şifa’’ adlı eserleri Avrupa üniversitelerinde 15. ve 16. yüzyıla kadar ders kitabı olarak okutulmuştur.
İbn Sina eylemsizlik prensibini bulmuştur.
İbn Sina’nın ismi Latinceleştirilmek sureti ile Avrupa’da ‘’Avicenna’’ olarak bilinmekteydi.
İbn Sina yalan söyleyeni öğrenme yöntemini yalan makinesinden çok önce kullanmıştır.
İbn Sina menenjit hastalığını teşhis etmiştir.
· İbn Heysem’in görme olayını izah eden ‘’Optik Kitabı’’ Witella, Peckham ve Kepler’i etkilemiştir.
· Cabir İbn Hayyam’ın kimya’yı deneysel bilim sayması batıdan öncedir.
Cabir İbn Hayyam’ın minerallerin cinsiyeti fikri Paracellus’u etkilemiştir.
Cabir İbn Hayyam’ın ismi Latinceleştirilmek sureti ile Avrupa’da ‘’Geber’’ olarak anılmış.
· Zekeriya Er-Razi modern kimyanın kurucusu olarak kabul edilmektedir.
Zekeriya Er-Razi’nin ismi Latinceleştirilmek sureti ile Avrupa’da ‘’Rhazes’’olarak anılmıştır.
· İbn Baytar veterinerliğin kurucusu olarak kabul edilmektedir.
İbn Baytar biyolojinin kurucusu olarak kabul edilmektedir.
İbn Bayrat botanik biliminin kurucusu olarak kabul edilmektedir.
· El Kindi’nin Kimyayı Simya’dan ayırması batıdan öncedir.
El Kindi’nin maddenin sonsuzca parçalanacağı görüşü Einstein’den öncedir.
El Kindi’nin ismi Latinceleştirilmek sureti ile Avrupa’da ‘’Alkendus’’olarak anılmıştır.
El Kindi soğuyan her cismin önceki bulunduğu yerden daha az bir yer kaplayacağını, ısıtılan her cisminde ısıtılmadan önceki yerinden daha geniş yer kaplayacağını söylemekle genleşme kanununu ilk kez ifade eden çağını aşan ve orijinal bir görüşe sahiptir.
El Kindi bu görüşü ile rüzgarların oluşumunu da izah eder.
El Kindi, gökyüzünün lacivert renkte oluşuna güneş ışınlarının dünyanın karanlık renginden yansıma sayesinde olduğunu Leonardo da Vinci ve Alman şair Goethe’den önce ispatlar.
El Kindi ayrıca ‘’Gel-Git’’ (med-cezir) hakkında da eser yazmıştır.
· İdrisi eczacılık ile ilgilenmiştir.
İdrisi’nin Sicilya kralına yazdığı ‘’Roger’in Kitabı’’ adlı eser Avrupa’da coğrfayaya ve haritacılığa karşı yoğun bir ilgi uyandırmıştır.
· İbn Nefis’in küçük kan dolaşımını keşfine İspanyol Servetus inanmış bu fikri savunduğundan dolayı Basel meydanın da yakılarak cezalandırılmıştır. Ancak 18. yüzyılda İngiliz William Harvey aynı fikri kabul ettirebilmiştir.
İbn Nefis tıp bilimi ile ilgilenmiştir.
· İbn Haldun’un toplum, devlet ve siyaset ile ilgili olarak gözlem ve hatta deney yapması o’nun kimi sosyologlar tarafından Sosyoloji’nin kurucusu olarak kabul edilmesine yol açmıştır.
İbn Haldun’un sosyal bilimlere bilim statüsü kazandırmasından etkilenen Vico, Machiavelli ve Aguste Commte da sosyal bilimlere bilim statüsünün verilmesine öncülük etmişlerdir.
· Beni Musa (Musa oğulları) mekanik, mühendislik, matematik gibi bilimerin teknolojiye uyarlanmasını Avrupalılardan önce gerçekleştirmişlerdir.
· Abdüllatif İbn Türk ilk olarak su ile çalışan bir robot icad etmiştir.
Abdüllatif İbn Türk Cebir bilimi üzerinde de çalışmıştır.
· Cezeri’nin sibernetik çalışmaları da Avrupalılardan öncedir.
Cezeri’de robot işlevinde bir alet yapmıştır.
· Asturlabi yıldızların konumlarını ölçen ‘’Asturlab’’ isimli bir alet icat etmiş ve bu alet 19. yüzyıla kadar tüm dünyada kullanılmıştır.
· Demiri veterinerlik üzerinde yoğunlaşmıştır.
· İbn Havkal coğrafya alanında çalışmıştır.
· Kazvini kozmoloji ile ilgilenmiştir.
Kazvini coğrafya bilimi ile ilgilenmiştir.
· İbn Hazm tarih bilimi üzerine çalışmıştır.
İbn Hazm hukuk bilimi alanında çalışmıştır.
İbn Hazm hadis bilimi üzerine çalışmıştır.
İbn Hazm dilbilimi alanında çalışmıştır.
B. Türk-İslam Felsefesinin Batıya Etkisi
· İbn Bacce’nin Endülüslü olması, batının Türk-İslam felsefesini ilk olarak ondan öğrenmesine sebep olmuştur.
İbn Bacce’nin ismi Latinceleştirilmek sureti ile Avrupa’da ‘’Avempace’’ olarak anılmıştır.
· İbn Miskeveyh’in psikolojiyi ruhbiliminden ayrı tutması modern psikoloji kurulmadan evvelki ilk uygulamadır.
İbn Miskeveyh’in ahlak görüşünün benzeri Emmanuel Kant’da görülmektedir.
· Suhreverdi El Maktül ve diğer Türk-İslam sufilerinin ‘’ Vahdet-i Vücut’’ yaklaşımı batıda ‘’Pantheizim’’ görüşünü hazırlamıştır.
· İbn Rüşd’ün Aristo’yu şerhi ve diğer felsefi görüşleri Roger Baconı etkilemiştir.
İbn Rüşd’ün ismi Latinceleştirilmek sureti ile ‘’Averroe’’ olarak bilinmekteydi.
İbn Rüşd’ün görüşleri batıda ‘’İbn Rüşdçülük’’ (Averroizm) akımının doğmasına yol açmıştır.
· Gazzali’nin ‘’…hatırlıyorum o halde varım.’’ Şeklindeki görüşü Descartes’in ünlü ‘’Cogito ergo sum’’ (Düşünüyorum o halde varım) nazariyesini hazırlamıştır.
Gazzali’nin cevheri izah ederken verdiği balmumu örneği Malbrance ve Descartes da aynen geçmekte hatta Descartes’in özel kütüphanesinde Gazali’nin kitabı bulunmaktadır.
Gazzali’nin cevher görüşü Benedit De Spinoza’yı etkilemiştir.
Gazzali’nin sezgi anlayışının benzeri Henri Bergson’da görülmektedir.
· İbn Tüfeyl’de Benedit de Spinoza’yı etkilemiştir.
Yukarıda isimleri anılan bilim adamları ve filozofların yaptıkları çalışmalar her şeyden önce şu açıdan önemlidir: Aynı alanlarda Avrupalıların yaptıkları çalışmalardan zaman olarak çok önceye ait olmaları…