Bayrağını yükseltmeye,
Namusunu korumaya,
Bütün gençler hazırdır!
(Azerbaycan Milli Marşı / Ahmed Cevad)
Üç renkli Azerbaycan bayrağı, Azerbaycan’ın egemenlik sembolü olarak dünyanın her yerinde dalgalanmakta, uluslararası arenada Azerbaycan’ın bağımsızlığının en önemli göstergesi olmaktadır. Azerbaycan bayrağı tarih boyunca büyük mücadeleler sonucu bugünlere gelmiş, Karabağ’da direnişin sembolü olmuş, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne (SSCB) karşı protestolarda, Azerbaycan devletinin yeniden dirilişinin göstergesine dönüşmüştür. Hem olimpiyatlarda hem kültürel faaliyetlerde hem de stratejik yatırımlarındaki başarılarla her yerde zirveye çıkan Azerbaycan bayrağı son yıllarda bu hususlara ek olarak Azerbaycan’ın kalkınmasını da göstermektedir. Azerbaycan bayrağının tarihte hangi süreçlerden geçtiğine kısaca bakmak gerekirse, bugünkü devlet bayrağının kökenlerinin bundan bir asır öncesine ait olduğu görülmektedir.
Azerbaycan Bayrağındaki Renkler ve Sembollerin Anlamı
28 Mayıs 1918’de kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin bayrağı ilk olarak o dönemki Osmanlı İmparatorluğu’nun bayrağına benzemektedir. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti tarafından kabul edilen bu bayrak aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun 1848 yılına kadar kullandığı bayrağın aynısıdır. O dönem bazı kişiler, bu bayrağın kabul edilmesinin Azerbaycan’ın Türk dünyasının bir parçası olduğu anlamına geldiğini ifade etmişlerdir.[1] Bayrakta, kırmızı zemin üzerine beyaz ay ve sekiz köşeli yıldız kullanılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun 1844 sonrası kullandığı bayrak ile Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin bayrağı arasındaki tek fark ise yıldızın beş köşeli değil sekiz köşeli olmasıdır. Bu sebepten dolayı, iki bayrak çokça karıştırılmış, hatta yeni bağımsızlığını kazanan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin Osmanlı’nın bir parçası olduğu algısına sebep olmuştur. 21 Haziran 1918 – 9 Kasım 1918 arasında kullanılan bu bayraktan sonra bugün bildiğimiz yatay mavi, kırmızı ve yeşil eşit şeritler üzerine beyaz ay ve sekiz köşeli yıldızın olduğu Azerbaycan bayrağı kullanılmaya başlanmıştır. Üç renkli Azerbaycan bayrağının kabul edilmesinde dönemin entelektüel atmosferinin büyük etkileri ve Türkçülük akımının izleri bulunmaktadır. Mehmet Emin Resulzade, Hüseyin Cavid, Üzeyir Hacıbeyov, Ali Merdan Topçubaşı, Ahmed Ağayev, Alibey Hüseyinzade ve Celil Memmedguluzade gibi aydınlar Anadolu ve Azerbaycan arasındaki fikri etkileşime katkıda bulunan ve Türkçülüğün gelişmesini sağlayan başlıca kişilerden olmuşlardır. Özellikle, Alibey Hüseyinzade ve Ziya Gökalp’in “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” fikirlerinin yansıması Mehmet Emin Resulzade’nin “Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez” şiarıyla dalgalandırılan Azerbaycan bayrağında net şekilde görülmektedir. Azerbaycan bayrağındaki mavi renk Türklüğü, kırmızı renk medeniyeti ve yeşil renk ise İslamiyet’i temsil etmektedir.
Azerbaycan bayrağına önemli anlamlar katan renklerin yanı sıra sekiz köşeli yıldız kullanılmasına yönelik farklı yaklaşımlar mevcuttur.
– Sekiz köşeli yıldız bir görüşe göre “Azerbaycan” sözcüğünün eski alfabede sekiz harf ile yazılmasına atıfta bulunmaktadır.
– Bir başka açıdan bakıldığında ise sekiz köşeli yıldız Azerbaycan Halk Cumhuriyeti tarafından benimsenen sekiz prensibi belirtmektedir. Bunlar; Türkçülük, İslam, Azerbaycanlılık, çağdaşlık, devletçilik, demokratiklik, eşitlik ve uygarlıktır.
– Yine bir diğer görüşe göre ise sekiz köşeli yıldızın bayrakta yer alması, Türklerin tarihten gelen bir simgesi olmasından ileri gelmektedir.
– Öte yandan, Azerbaycan mitolojisinde ay erkek sembolü, yıldız ise kadın sembolüdür. Azerbaycan bayrağında hilal şeklindeki ay ve sekiz köşeli yıldız, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nde kadın ve erkeğin eşit haklarına gönderme yapmaktadır.
Nahçıvan’da Azerbaycan Bayrağının Yeniden Dalgalandırılması
Azerbaycan bayrağı, devletin SSCB yönetimi altına girdikten sonra 1990 yılına kadar kullanılamamıştır. Zira, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin başına geçen tecrübeli bir devlet adamı olan Haydar Aliyev, Azerbaycan’ın bağımsızlığından önce Azerbaycan bayrağının yeniden kullanılmasına ilişkin alınan kararların öncüsü olmuştur. 17 Kasım 1990’da 12. dönem Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin Ali Meclisi’nin ilk oturumu Haydar Aliyev’in başkanlığında yapılmış, burada üç renkli devlet bayrağının Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti devlet bayrağı olarak kabul edilmesi hakkında karar alınmıştır.[2] Bu karar, Ermenistan’ın Nahçıvan’ın toprak bütünlüğünü tehdit içeren iddiaları ve SSCB’nin egemenliğinin devam ettiği bu süreçte Azerbaycan’da milli ruhun gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Böylece Nahçıvan, Azerbaycan Cumhuriyeti için de bağımsızlık sürecinde bir rol model olmuştur.
Azerbaycan’da SSCB rejimine karşı yapılan bağımsızlık gösterilerinde Azerbaycan bayrağı aynı zamanda bir diriliş sembolüdür. Bunun yanında bayrağının kanının son damlasına kadar koruyan Azerbaycan Türklerinin Karabağ’daki mücadelesinde Azerbaycan bayrağı bir direniş sembolü haline gelmiştir. Azerbaycan, 17 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını yeniden kazandıktan sonra Azerbaycan bayrağı devletin resmi sembolü olmuştur.
Azerbaycan Bayrağı Ordeni
İlerleyen yıllarda Azerbaycan bayrağı, devlet tarafından verilen nişanlarda da kullanılmakta örneğin “Azerbaycan Bayrağı Ordeni” Azerbaycan’da önemli bir mükafat sayılmaktadır. Nişan, 1993 tarihli kanuna göre, Azerbaycan ve diğer ülke vatandaşlarına Azerbaycan bağımsızlık hareketinde ve toplumsal-siyasi işlerde verilen hizmetlere, askeri ilmin ve askeri teknik konuların gelişiminde gösterilen başarılara, Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü ve bağımsızlığının korunup devam ettirilmesine ilişkin verilen hizmetlere, devlette asayişin korunması ve askeri hizmetlere ve devlet sınırlarının korunmasındaki hizmetlere göre verilmektedir.[3]
Azerbaycan Bayrağının Rekoru
Son dönemde, bağımsızlık ve egemenliğin sembolü olan Azerbaycan bayrağı aynı zamanda da modernlik ve gelişimin bir göstergesi olmuştur. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in 17 Kasım 2007 tarihli kararnamesiyle başkent Bakü’de bir Devlet Bayrak Meydanı inşa edilmesi konusunda girişimler başlatılmış ve Bakü’nün birçok yerinden Azerbaycan bayrağının görüleceği şekilde Hazar Denizi’nin kıyısına bir meydan inşa edilmiştir. Ayrıca İlham Aliyev tarafından imzalanan 17 Kasım 2009 tarihli kararname ile 9 Kasım tarihi “Azerbaycan Devlet Bayrak Günü” olarak kabul edilmiştir. Aynı zamanda resmi tatil olarak yasalara giren bu gün, Azerbaycan’da ilk olarak bir sene sonra 9 Kasım 2010 tarihinde kutlanmıştır. 1 Eylül 2010 tarihinde açılışı gerçekleştirilen meydandaki 162 metrelik bayrak direği, “dünyanın en yüksek bayrak direği” olarak 29 Mayıs 2010 tarihinde Guinness Rekorlar Kitabı’na girmiştir. 35 metre eninde, 70 metre uzunluğunda toplamda 350 kilogram gelen dev bir Azerbaycan bayrağının göndere çekilmesiyle Azerbaycan’da bayrağa verilen önem ve hassasiyet bir kez daha gözler önüne serilmiştir. Meydanda aynı zamanda bir Devlet Bayrak Müzesi de kurulmuştur. Kısa süre önce, teknik sebepler nedeniyle Devlet Bayrak Meydanı’nın buradan kaldırılmasıyla ilgili çalışmalar başlatılmıştır.
Karabağ’a Azerbaycan Bayrağı Dikilecektir!
Azerbaycan’da Bakü’nün yanı sıra Gence, Mingeçevir gibi şehirlerdeki bayrak meydanlarında üç renkli Azerbaycan bayrağı dalgalandırılmaktadır. Benzer şekilde, Azerbaycan’ın Göyçay isimli yerleşim bölgesindeki Haydar Aliyev Parkı’nda 2015 senesinde 76 metrelik bir bayrak direği dikilmiştir.[4] Bunların yanında en sevindirici gelişmelerden birisi ise Ermenistan’ın uluslararası hukuka aykırı olarak işgal ettiği kadim Azerbaycan topraklarında artık Azerbaycan bayrağının yeniden dalgalandırılmaya başlanmasıdır. Ermenistan’ın işgali altında bulunan Cebrayıl ilinin Çocuk Mercanlı köyü, 2016 yılındaki Nisan Çatışmaları sonucunda işgalden kurtarılmıştır. Ardından Çocuk Mercanlı’da Devlet Bayrak günü coşkuyla kutlanmıştır. Nisan Çatışmaları sonrasında özgürlüğüne kavuşan Bayraktepe ve Leletepe’ye 2016 senesinde bayrak yürüyüşünün organize edilmesi ile ilgili girişimler de bu noktada belirtilmelidir.
Azerbaycan’ın üç renkli bayrağının ilerleyen günlerde Ermenistan’ın hukuksuz işgali altında bulunan kadim Azerbaycan topraklarının her karışında dalgalanması en büyük dileğimizdir.
9 Kasım Azerbaycan Devlet Bayrak Günü kutlu olsun!
(Bu yazı, Diplomatik Gözlem dergisinin Kasım 2018 sayısında yayınlanmıştır.)